Η 3η Σεπτέμβρη από το Α ώς το Ω

Ακριβώς πριν από τριάντα οκτώ χρόνια ο Ανδρέας Παπανδρέου διαλεύκανε το μυστήριο των προθέσεών του που συνόδευε την – καθυστερημένη – επιστροφή του στην Ελλάδα, με την αναγγελία νέου πολιτικού κόμματος. Η  Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη και η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ   ανταποκρίνονταν στο πνεύμα της εποχής, αλλά δεν αποτέλεσαν ιδιαίτερα καταλυτικά γεγονότα στην

πολιτική σκηνή εκείνη τη στιγμή. Η δυναμική τους εκδηλώθηκε αργότερα και άλλαξε τη φορά των πολιτικών πραγμάτων στην Ελλάδα. Ακόμη και σήμερα, που εκείνη η δυναμική δείχνει να εκπνέει, η αθέατη πλευρά εκείνων των ημερών  είναι συναρπαστική.

Ανδρέας

Μια συνέντευξη Τύπου που μπορεί να αλλάξει τον πολιτικό χάρτη μιας χώρας είναι ιστορική. Αυτό συνέβη το μεσημέρι της Τρίτης 3 Σεπτεμβρίου 1974. Στους πολιτικούς κύκλους της Αθήνας ήταν γνωστό ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου θα αναγγείλει τη δημιουργία νέας πολιτικής κίνησης. Και αυτό που ενδιέφερε κυρίως τις εφημερίδες της εποχής ήταν ποιοι θα τον ακολουθήσουν.

Bασιλεία

Στην Ελλάδα είχε επιστρέψει στις 16 Αυγούστου 1974 από το Λονδίνο μέσω Θεσσαλονίκης. Ότι είχε αλλάξει το έδειχνε η εμφάνισή του: φορούσε μαύρο δερμάτινο σακάκι, είχε φαβορίτες και ήταν πιο αδύνατος από όσο τον θυμόνταν προδικτατορικά. Δέκα ημέρες νωρίτερα σε ένα μικρό χωριό έξω από τη Βασιλεία της Ελβετίας συνήλθε το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ και αποφάσισε την αυτοδιάλυσή του χωρίς να ανακοινωθεί.

Γέρος

Πολλοί από τους παλαιούς βουλευτές και πολιτευτές της Ένωσης Κέντρου έλεγαν ότι η συνέντευξη Τύπου της 3ης Σεπτέμβρη θα ήταν η πολιτική αυτοχειρία του Ανδρέα Παπανδρέου. Τις προηγούμενες ημέρες τον πίεσαν να εγκαταλείψει τα πειράματα και να ανασυστήσει την Ένωση Κέντρου καθώς τον αναγνώριζαν ως φυσικό πολιτικό κληρονόμο του Γέρου της Δημοκρατίας.

Διάψευση

Μια συνάντηση που είχε με τον Γιάννη Ζίγδη στις 31 Αυγούστου δημιούργησε φήμες για συνεργασία μεταξύ τους. Το διέψευσε και επιβεβαίωσε ότι θα ανακοινώσει τις αποφάσεις του στη συνέντευξη Τύπου, όπως είχε προγραμματίσει. Πήγε στο ξενοδοχείο Κινγκ Πάλας της Πλατείας Συντάγματος – δεν υπάρχει πια – δύο ώρες νωρίτερα και εγκαταστάθηκε σε ένα δωμάτιο στον ημιώροφο. Η αγωνία του ήταν προφανής και κάθε τόσο ρωτούσε τον Θανάση Τσούρα: «Ηλθαν όλοι;».

Eκνευρισµός

Καθοριστικής σημασίας για τον Ανδρέα Παπανδρέου ήταν η συμμετοχή του Γιάννη Αλευρά στην πρωτοβουλία του. Ο παλαιός πρόεδρος της ΟΤΟΕ προσπαθούσε να τον πείσει να μην προχωρήσει σε νέο κόμμα, με το επιχείρημα ότι «δεν είναι καιρός για πειράματα». Το προηγούμενο βράδυ τού είπε ότι σκοπεύει να παραστεί επικεφαλής μιας ομάδας παλαιών κεντρώων. Ο Ανδρέας εκνευρίστηκε ιδιαίτερα και του απάντησε, προτού κλείσει το τηλέφωνο: «Γιάννη, ή θα έλθεις μόνος σου ή να μην έλθεις καθόλου».

Ζυµώσεις

Στο μεταξύ έχουν αρχίσει ζυμώσεις ανάμεσα σε στελέχη από αντιστασιακές οργανώσεις για τη δημιουργία νέου κόμματος. Η Δημοκρατική Άμυνα στις 31 Αυγούστου ανακοίνωσε ότι εξέλεξε διοικούσα επιτροπή με σκοπό «να έλθει σε επαφή με ιδεολογικά συγγενείς οργανώσεις και ομάδες για το ξεκίνημα ενός ενιαίου δημοκρατικού και σοσιαλιστικού κινήματος». Αυτός ήταν ο ένας λόγος που ο Ανδρέας Παπανδρέου επίσπευσε την ανακοίνωση της δικής του πρωτοβουλίας. Ο άλλος ήταν ότι την ίδια ημέρα από τη Θεσσαλονίκη ο Κ. Καραμανλής είχε αναγγείλει πως «οι εκλογές δεν θα αργήσουν».

Ηγεμονία

Ενόψει της συνέντευξης Τύπου ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε συντάξει μια λίστα με 149 άτομα στα οποία απηύθυνε ο ίδιος πρόσκληση. Ελάχιστοι απουσίασαν, αλλά εν τω μεταξύ εμφανίστηκαν πολλοί που δεν ήταν στη λίστα, ιδίως νέοι και φοιτητές. Η προδικτατορική ηγεμονία του στην αριστερή πτέρυγα της Ένωσης Κέντρου και η αντιστασιακή δράση του είχαν επίδραση και στη γενιά του Πολυτεχνείου.

Θυµός

Η αναμονή του Αλευρά που δεν φαινόταν, ενώ πλησίαζε η ώρα της συνέντευξης, άρχισε να προκαλεί εμφανή θυμό στον Ανδρέα Παπανδρέου. Κάποια στιγμή ανέθεσε στον Πέτρο Λάμπρου να βγει στο πεζοδρόμιο της οδού Πανεπιστημίου και όταν πλησιάσει να τον ειδοποιήσει. Τελικά ο Αλευράς δεν προσήλθε και ο Λάμπρου εγκατέλειψε τις τσίλιες και μπήκε να παρακολουθήσει τη συνέντευξη.

Ιδέες

Την ίδια στιγμή μια ομάδα φοιτητών συνεδρίαζε από τα ξημερώματα στην καφετέρια Σόνια επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας για να αποφασίσουν αν θα ακολουθήσουν τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν το στέκι του ιστορικού φοιτητικού συλλόγου Παναρμόνια. Εκεί αναπτύχθηκαν οι ιδέες που καθόρισαν την πορεία του φοιτητικού κινήματος της εποχής. Ανάμεσα στους θαμώνες ήταν οι Κώστας Λαλιώτης, Στέφανος Τζουμάκας, Πέτρος Ευθυμίου, Γιώργος Βερνίκος, Γιάννης Τζώρτζης, Δημήτρης Τζουβάνος, Μηνάς Σταυρακάκης, Μένη Μαλλιώρη, Στέφανος Μανίκας κ.ά.

Κατσιφάρας

Πρόσωπο που ξεχώριζε εκείνη την ημέρα ήταν ένας ψηλός τύπος με μουστάκι. Ήταν ο Γιώργος Κατσιφάρας, ο οποίος είχε αναλάβει χρέη εκπροσώπου Τύπου στη συνέντευξη. Τον Ανδρέα Παπανδρέου ακολουθούσαν πολλοί δημοσιογράφοι της εποχής, όπως ο Δημήτρης Μαρούδας και ο Kώστας Νικολάου, θρυλική φωνή από την Ντόιτσε Βέλε. Για να αποφύγει δυσαρέσκειες ανέθεσε το Γραφείο Τύπου στον Κατσιφάρα, ο οποίος κράτησε αυτόν τον ρόλο και στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου που ακολούθησε.

Λαίδη

Σύμφωνα με την… ταξιθεσία, στις πρώτες σειρές έπρεπε να κάθονται πολλοί νέοι, για να αναδειχθεί και το αντίστοιχο μήνυμα μέσα από τις φωτογραφίες που θα δημοσιεύονταν στις εφημερίδες της επομένης. Οι σχεδιασμοί ανατράπηκαν και μπροστά βρέθηκαν κυρίως πολιτευτές της Ένωσης Κέντρου. Πλην της πρώτης σειράς, όπου κάθισαν οι Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, Κώστας Σημίτης, Γιάννης Κουτσοχέρας, Νίκος Μιχαλόπουλος, ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, η Σύλβα Ακρίτα. Το πρόσωπο που τραβούσε την προσοχή όμως ήταν η λαίδη Αμαλία Φλέμινγκ.

Μαργαρίτα

Στην πρώτη σειρά επίσης καθόταν η Μαργαρίτα Παπανδρέου, η οποία ακολούθησε τον Ανδρέα Παπανδρέου σε όλη την προεκλογική περίοδο και έβγαινε μαζί του στο μπαλκόνι. Παρά την αμερικανική καταγωγή της, οι οπαδοί του τη χειροκροτούσαν ακόμη και στις συγκεντρώσεις όπου το βασικό σύνθημα ήταν «Έξω οι Αμερικάνοι».

Νεολαία

Παρά την παρουσία των γραβατοφορεμένων παλαιών πολιτικών, τόνο στη συνέντευξη έδινε η Νεολαία που είχε εμφανισθεί τις προηγούμενες ημέρες οργανωμένα με τον τίτλο «Φίλοι του Ανδρέα Παπανδρέου». Η συνύπαρξη των ανθρώπων του ΠΑΚ, των φοιτητών και των παλαιών κεντρώων δεν ήταν εύκολη και στο Καστρί εκτυλίχθηκαν απίθανες σκηνές. Ξαπλωμένοι στον κήπο της βίλας Γαλήνη οι φοιτητές και όσοι είχαν έλθει από το εξωτερικό αποκαλούσαν τον Ανδρέα Παπανδρέου με το όνομά του ή «σύντροφε» και οι παλαιοί κεντρώοι «κύριε υπουργέ», ενώ παλαιός πολιτευτής – δεν ζει πια – τον ακολουθούσε καθώς βημάτιζε με ένα τασάκι στο χέρι για να τινάζει τη στάχτη.

Ξένοι

Στο Καστρί εμφανίστηκε και ένας νεαρός που δεν είχε συνάφεια με το κλίμα, ούτε σχέσεις με το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα: ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος! Πήγε ως φίλος του Γιώργου Παπανδρέου, αλλά δεν έδωσε το «παρών» στη συνέντευξη της 3ης Σεπτεμβρίου. Ήταν φανερό ότι ένιωθε ξένος σε εκείνο το περιβάλλον. Αντίθετα, από τον Ανδρέα Παπανδρέου γοητεύθηκε ένας άλλος από τα μετέπειτα στελέχη της ΝΔ, ο Μάκης Γιακουμάτος, ο οποίος έγινε και μέλος του ΠΑΣΟΚ στο Χαλάνδρι, αλλά ήταν και αυτός ένας ξένος.

Όρθιος

Ο Ανδρέας Παπανδρέου διάβασε ο ίδιος – όρθιος, με ανοιχτόχρωμο πουκάμισο και μαύρη δερμάτινη ζώνη – ολόκληρη τη Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη. Το τελικό κείμενο – επτά σελίδες και 2.419 λέξεις – είχε τίτλο «Ιδρυτική Διακήρυξη Βασικών Αρχών και Στόχων». Αρχιζε με αναφορά στην τραγωδία της Κύπρου και κατέληγε με τη φράση: «Έτσι θα συνεχίσουμε με νέα ένταση και αποφασιστικότητα τον αγώνα για μια ανεξάρτητη, σοσιαλιστική και δημοκρατική Ελλάδα». Το κείμενο υπέγραψαν 101 άτομα.

ΠΑΚ

Η Διακήρυξη είχε κυρίως τη σφραγίδα του ΠΑΚ. Το πρώτο σχέδιο γράφτηκε στο Μόναχο «με εντολή του αρχηγού του ΠΑΚ» από τους Γιώργο Λιάνη, Παναγιώτη Μαντά, Θόδωρο Αγγελόπουλο, Μιχάλη Χαραλαμπίδη, Σωτήρη Κωστόπουλο, Γιώργο Τσουγιόπουλο, Γιάννη Ζαφειρόπουλο – οι οποίοι εκπροσωπούσαν τις οργανώσεις της Γερμανίας, της Βρετανίας, της Αμερικής και της Ιταλίας -, συν τους Άκη Τσοχατζόπουλο και Γιώργο Παπαγιαννόπουλο από το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ. Το κείμενο εστάλη στον Ανδρέα Παπανδρέου στο Λονδίνο και το έφερε μαζί του.

Ριζοσπάστες

Τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού, τα οποία παρευρίσκονταν στη συνέντευξη, πίστευαν ότι θα δημιουργηθεί ένας κοινοβουλευτικός «πολιτικός οργανισμός», αλλά η οργάνωση του ΠΑΚ θα παραμείνει στα μετόπισθεν για να εγγυάται την ιδεολογική καθαρότητα. Ήταν όλοι ριζοσπάστες, με μαρξιστική κουλτούρα οι περισσότεροι, και ακολουθούσαν κανόνες συνωμοτικής συμπεριφοράς. Στην Αθήνα όμως το κείμενο υπέστη νέα επεξεργασία από πολλούς. Στον Κώστα Σημίτη οφείλονται οι ομοιότητες με τις διακηρύξεις του Ομίλου Παπαναστασίου.

Συγγνώμη

Η τελική διαμόρφωση της Διακήρυξης έγινε ακριβώς την παραμονή της ανακοίνωσής της και την ευθύνη είχαν οι Γιάννης Ζαφειρόπουλος, Μανόλης Παπαθανασόπουλος και Δαμιανός Βασιλειάδης, ενώ τη δακτυλογράφηση έκανε η Αγγέλα Κοκκόλα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου έμεινε μαζί τους – με πολλούς άλλους – στο Καστρί εκείνη την ημέρα. Την ώρα του γεύματος η κυρα-Μαρία, παλαιά οικονόμος του Γεωργίου Παπανδρέου, σερβίρισε φασολάδα. Ο Ανδρέας ζήτησε «συγγνώμη» για τη λιτότητα του τραπεζιού και ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος πετάχτηκε στο μπακάλικο για να φέρει φέτα και ελιές.

Τυπογραφείο

Όταν τελείωσαν το κείμενο της Διακήρυξης, ήταν περασμένα μεσάνυχτα και δεν υπήρχε φυσικά τυπογραφείο για να βγάλουν αντίγραφα για την επομένη. Ο Γιάννης (Τζάνος) Βαλασέλλης, αντιστασιακός από την ομάδα Παναγούλη που είχε πρόσβαση στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας Ζίροξ στον Πύργο των Αθηνών, η Αγγέλα Κοκκόλα και ο Γιώργος Παπανδρέου κατέβηκαν από το Καστρί στους Αμπελοκήπους για φωτοτυπίες. Τις επόμενες ημέρες οι Εκδόσεις Καρανάση τύπωσαν μια μικρή πράσινη μπροσούρα.

Υποψίες

Έως την τελευταία στιγμή εκκρεμούσε το όνομα του ΠΑΣΟΚ. Υπήρχαν πολλές ιδέες, όπως Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα ή Ελληνικό Εργατικό Κόμμα, ΠΑΣΟΚΑΕ – ήτοι Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας. Οι παλαιοί κεντρώοι είχαν υποψίες ότι όσοι είχαν έλθει από το εξωτερικό ήθελαν να ελέγχουν το κόμμα μέσω του τίτλου του. Ο Αντώνης Λιβάνης ζήτησε να αντικατασταθεί ο όρος Σοσιαλιστικό από το Δημοκρατικό.

Φωτογραφία

Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήθελε έναν τίτλο-φωτογραφία της ιδεολογίας του νέου κόμματος και πολλοί πιστεύουν ότι τον είχε ήδη προαποφασίσει. Στη δήλωση που κατέθεσε στον Άρειο Πάγο με τον λογότυπο και τον ήλιο, αναφέρεται ως Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Δύο ημέρες αργότερα με συμπληρωματική δήλωση το τροποποιεί σε Κίνημα. Αρχικά στις εφημερίδες το νέο κόμμα θα αναφέρεται ως ΠΣΚ. Το ακρωνύμιο ΠΑΣΟΚ καθιερώθηκε από τον τότε πολιτικό συντάκτη του «Βήματος» Σταύρο Ψυχάρη.

Χώρος

Καθώς όλα είχαν γίνει βιαστικά, το νέο κόμμα δεν είχε χώρο για γραφεία. Έτσι, τις πρώτες ημέρες κατέφυγαν σε ένα μικρό διαμέρισμα επί της οδού Ακαδημίας 28 που τους παραχώρησε ο πρώην υπουργός της Ένωσης Κέντρου Γιώργος Μυλωνάς, παρότι δεν προσχώρησε στο ΠΑΣΟΚ. Εν συνεχεία βρέθηκε ένας όροφος στο μέγαρο επί της οδού Πανεπιστημίου 57.

Ψήφος

Το επιχείρημα του Αλευρά εναντίον του νέου κόμματος ήταν ότι οι περισσότεροι από όσους περιστοίχισαν τον Ανδρέα Παπανδρέου «δεν είχαν ούτε ψήφο». Πράγματι, στις μαζικές συγκεντρώσεις της προεκλογικής περιόδου οι περισσότεροι ήταν κάτω των 21 ετών. Και φυσικά οι πρώτες εκλογικές επιδόσεις του ΠΑΣΟΚ ήταν κατώτερες των προσδοκιών του.

Ωθηση

Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ έδωσε ώθηση στην Γ’ Ελληνική Δημοκρατία και πολλοί από τους παρόντες στην παρουσίαση της Διακήρυξης σταδιοδρόμησαν στη συνέχεια στην πολιτική. Σήμερα στη Βουλή βρίσκεται μόνο ο Απόστολος Κακλαμάνης. Στο ΠΑΣΟΚ δραστηριοποιούνται ακόμη ο Θανάσης Τσούρας, ο Πέτρος Λάμπρου, ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος, ο Γιώργος Χαραλαμπόπουλος. Στα όρια του Κινήματος βρίσκονται πλέον οι Kώστας Σημίτης, Βάσω Παπανδρέου, Kώστας Λαλιώτης, Στέφανος Τζουμάκας, Πάνος Βουρνάς, Σήφης Βαλυράκης, Aντώνης Λιβάνης.

πηγή: Τα Νέα