Η «σκοτεινή τριάδα»

Του ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΚΟΒΙΤΣ*
Απατεώνες, διεφθαρμένοι, κομπιναδόροι, λαθρέμποροι. Παρακολουθώντας την επικαιρότητα δημιουργείται η αίσθηση ότι κατακλυζόμαστε από οικονομικούς εγκληματίες που ζουν στην παρανομία, κλέβουν κράτος και ιδιώτες, μας εξαπατούν και δωροδοκούν όποτε θέλουν και όπως μπορούν. Είναι πολλοί αυτοί που εμπλέκονται σε οικονομικά εγκλήματα;

Αν ναι, τότε τι άνθρωποι είναι; Εχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά; Οχι. Δεν είναι πλειοψηφία στην κοινωνία ούτε έχουν εμφανή διακριτικά γνωρίσματα, ώστε να φυλασσόμαστε από αυτούς. Οι περισσότεροι εξ αυτών έχουν τρία βασικά στοιχεία. Είναι ναρκισσιστές, εμφανίζουν μακιαβελική ικανότητα και έχουν ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά.

Ως ναρκισσιστές έχουν έπαρση, φαντασιώνονται απεριόριστη επιτυχία, δύναμη, ομορφιά, γοητεία. Νιώθουν ανάγκη για θαυμασμό, εκμεταλλεύονται για προσωπικό όφελος τις διαπροσωπικές σχέσεις, πιστεύουν ότι οι άλλοι τους μισούν και τους ζηλεύουν. Εχουν υπεροπτική και απρεπή συμπεριφορά με αυτούς που συναναστρέφονται. Με τη μακιαβελική ικανότητα εκμεταλλεύονται τα εγωιστικά αισθήματα των συνανθρώπων τους, πιστεύουν ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», έχουν απαισιόδοξες και κυνικές απόψεις για την ανθρώπινη φύση.

Δεν εμφανίζουν συναισθηματισμό και είναι ψυχροί τακτικιστές, υπολογίζοντας κάθε κίνηση που κάνουν. Οι ψυχοπαθητικοί είναι επιπόλαιοι και υπερβολικοί. Ψεύδονται ψυχοπαθολογικά, εξαπατούν και χειρίζονται με αρνητικό τρόπο τους άλλους. Εχουν παρασιτικό τρόπο ζωής, αντικοινωνική συμπεριφορά και ακραίο εγωκεντρισμό. Οσοι έχουν αυτά τα τρία χαρακτηριστικά, εμφανίζουν τη λεγόμενη «σκοτεινή τριάδα». Είναι κοινωνικά μοχθηροί χαρακτήρες, με τάση στην αυτοπροβολή, με συναισθηματική ψυχρότητα, ανεντιμότητα και επιθετικότητα.

Οι οικονομικοί εγκληματίες εμφανίζουν αντικοινωνικά χαρακτηριστικά, είναι νευρωτικοί, ευέξαπτοι και απρόβλεπτοι. Διαπράττουν αδικήματα με πρόθεση και σκοπιμότητα. Είναι υπολογιστικοί και δεν κάνουν κάτι λόγω της «κακιάς στιγμής» ή της δύσκολης κατάστασης. Η παραβατικότητά τους είναι τυπική του χαρακτήρα που έχουν. Ζούνε εκτός νόμου και προσπαθούν να διαφεύγουν τη σύλληψη. Εχουν ροπή στην εγκληματικότητα, όπως και οι βιαστές και οι ληστές.

Η αποκόμιση εύκολου χρήματος και η ελάσσων προσπάθεια είναι αναμενόμενες για το μέσο άνθρωπο. Οι περισσότεροι όμως δεν εξωτερικεύουν αυτή την προδιάθεση και, σε συνδυασμό με τους μηχανισμούς αυτορρύθμισης και τους κοινωνικούς περιορισμούς, τη διατηρούν σε «ύπνωση». Στην περίπτωση όμως των οικονομικών εγκληματιών, η τάση στην «παράβαση» εξωτερικεύεται και υλοποιείται γιατί με αυτό τον τρόπο επέρχεται προσωπική ικανοποίηση, αυτοεκπλήρωση και κοινωνική καταξίωση.

Οι οικονομικοί εγκληματίες δεν παρανομούν λόγω εξωγενών και περιστασιακών συνθηκών (οικονομική κρίση, χρέη, υποχρεώσεις). Διαπράττουν αδικήματα συστηματικά, κατ' εξακολούθησιν και ενσυνείδητα. Το οικονομικό έγκλημα είναι προσχεδιασμένο. Δεν «αφήνεται στην τύχη» του. Ο οικονομικός εγκληματίας γνωρίζει καλά τι και γιατί το κάνει, ποιο το προσωπικό όφελος και ο εκτιμούμενος κίνδυνος από την παράνομη πράξη. Είναι άτομα χωρίς ιδιαίτερους ενδοιασμούς και αναστολές για να διαπράξουν βίαιες ενέργειες, όπως απειλές, τραυματισμούς και φόνους. Κάνουν αυτά για να επιτύχουν το στόχο τους, αλλά και για να αποφύγουν τη σύλληψη.

Οι συστημικές προσπάθειες για αιτιολόγηση των οικονομικών εγκλημάτων προσφέρουν ελαφρυντικά στην κοινή γνώμη για τους απατεώνες και τους διεφθαρμένους. Είναι εκ προθέσεως ενέργειες για την κοινωνική αποδοχή των εγκληματικών συμπεριφορών. Είναι οι ανυπόστατες δικαιολογίες που χρησιμοποιούνται οποτεδήποτε συλλαμβάνεται ένας οικονομικός εγκληματίας. Τα υγιή μέλη της κοινωνίας έχουν την υποχρέωση να αποξέσουν τα «καρκινικά» στοιχεία της. Οι οικονομικοί εγκληματίες είναι ενσυνείδητοι δολοφόνοι της κοινωνικής ισορροπίας, που επιβιώνουν σε βάρος του συνόλου, εκμεταλλευόμενοι τόσο τη «σκοτεινή τριάδα» που έχουν, όσο και τις διαπλοκές που αναπτύσσουν με τους πυλώνες της εξουσίας.

Η ανοχή στο οικονομικό έγκλημα ισοδυναμεί με συνενοχή. Η αδιαφορία για τους οικονομικούς εγκληματίες οδηγεί στον πολλαπλασιασμό τους. Οπως είπε ο Γκράμσι, η αδιαφορία είναι αβουλία, είναι παρασιτισμός, δειλία. Δεν είναι ζωή. Είναι το νεκρό βάρος της ιστορίας, η κτηνώδης ύλη που πνίγει την ευφυΐα. Οσο η κοινωνία δεν αντιδρά τόσο δημιουργεί τις προϋποθέσεις να φτιάξει πραγματικές Gotham Cities. Μόνο που στη ζωή δεν υπάρχουν οι Batman για να μας σώσουν. Η δική μας ένταξη και εγρήγορση είναι η απάντηση στην αδιαφορία και στάση μας απέναντι στον οικονομικό εγκληματία. Οσο παρακολουθούμε τη ζωή μέσα από τα παράθυρα και τις τηλεοράσεις τόσο οι απατεώνες θα αλωνίζουν στους δρόμους της ανομίας και θα συσσωρεύουν παράνομα πλούτη σε βάρος του κοινωνικού συνόλου. Η ιστορία δεν συγχωρεί, ούτε επανέρχεται.

*Διδάκτορας Εργασιακής/ Οργανωσιακής Ψυχολογίας